آداب و رسوم رایج در حوض ماهی و قنات سعدی - مجله ویراپارس

نقش آب به عنوان منشأ حیات و تأثیرگذار در ایجاد نظم طبیعت و ظهور تمدن غیرقابل انکار است، ارتباط محیط طبیعی و آب وهوای یک سرزمین در شکل گیری فرهنگ و آداب ورسوم آن سرزمین تأثیرگذار است. آب نزد مردم همیشه صندلیی والا و خاص دارد. هرودت تاریخ نگار یونانی می نویسد: ایرانیان در هیچ رودخانه ای ادرار نمی نمایند، آب دهان نمی اندازند و حتی دست هایشان را نمی شویند و دست شستن دیگران را هم نمی پذیرند و به آب احترام می گذارند

خاستگاه تقدس آب در ایران به فرهنگ پیش از اسلام برمی گردد که نمادهای آن را می توان در اوستا که به ستایش از ایزد بانوی آب می پردازد مشاهده کرد. با ورود اسلام، قداست آب را در باورهای مردم به آب و آیین های مذهبی می توان یاف، مانند اینکه آب مهریه حضرت زهرا (س) است. یا آب نطلبیده مراد است و یا ریختن ظرف آب نشانه روشنی و روشنایی است.

در این مقاله به صندلی آب در فرهنگ مردم شیراز با تأکید بر حوض ماهی که در بین مردم مقدس است پرداخته شده است.

اهمیت و قداست آب در حوض ماهی

مکان های مقدسی که در سرزمین ایران وجود دارند روزگاری در کنار چشمه ها، کوه ها و دشت ها بوده اند در باور مردم این گونه چشمه ها به امامزادگان یا امامان مربوط می شوند. از جمله این مکان ها که در آن نشانه ای از این قداست دیده می گردد آرامگاه سعدی شیرازی است که حوض ماهی موجود در آن مکان تجلی آب و اعتقاد به این عنصر طبیعی و مناسک خاصی دارد. سرچشمه این حوض قنات سعدی است و علت های شکل گیری قریه سعدی وجود همین قنات است که در قدیم به قنات فهندژ معروف بوده است.

به گفته اهالی این منطقه، سرچشمه قنات از رشته کوه های بمو است. آب این قنات پس از گذشتن از جاده خرامه به سمت آرامگاه سعدی و حوض ماهی در جریان است که وارد محوطه جوی سعدی می گردد و پس از باغ دلگشا، باغ طاووسیه را آبیاری می نماید. در گذشته که آب قنات فراوان بوده سه آسیاب را به حرکت درمی آور، به عقیده اهالی این منطقه این آب شفابخش و مقدس است و طی 400 سال گذشته 30 سیاح در توصیف حوض ماهی مطلب نوشته اند.

مردم شیراز از قدیم بر این عقیده بوده اند که در سه شنبه شب آخر سال، یعنی شب چهارشنبه سوری باید حتماً در آب قنات سعدی آب تنی نمایند. آن ها از صبح تا غروب برای دفع بیماری و به دست آوردن سلامتی وارد آب می شوند. در چهارشنبه آخر سال دختران جوان و دم بخت، تن خود را در آب قنات سعدی غسل می دهند تا بختشان باز گردد. همچنین برای دعا، برطرف سحر و جادو با جام چهل کلید دعا خوانده و آب بر رویشان می ریزند. گاهی افراد روی آب دراز می کشند و داخل تونل قنات می شوند. یا خواسته خود را روی کاغذ نوشته، آن را در آب حوض ماهی می اندازند هنگامی که در زیرآب هستند باید کوشش نمایند هفت عدد ریگ از ته جوی بردارند و از حوض خارج شوند و به محل صفه حوض بیایند.

ولی حق ندارند با حوله یا لنگ بدنشان را خشک نمایند، بلکه باید پاهای خود را با ضربات شدید به چهار صفه که نیم متر بالاتر از سطح آب است بکوبند تا براثر تکاندن، آب بدنشان بریزد. سپس از پله ها بالا بفرایند تا به بالا برسند. زمانی که به بالا رسیدند شادی می نمایند و فوراً باید لباس بپوشند تا مرادشان حاصل گردد.

جام چهل کلید، ظرفی است شبیه کاسه که درون آن نام 14 معصوم حک شده و آیاتی از کلام خداوند در آن نقش بسته است.

محمود دانشور توریست ایرانی که در سال 1324 به شیراز آمده از حوض ماهی دیدن نموده است و دیده و شنیده های خود را ثبت نموده است. او آورده است: مردم از 3 ساعت قبل از طلوع آفتاب زیر جامه را به سرنموده و پای راست را بلند نموده و با پای چپ لی لی کنان به سمت حوض می فرایند. در این ارتباط مردم مقداری از این آب را با خود به منزل می برند و آن را در چهارگوشه خانه می ریزند و دعای سحر باطل می خوانند و می گویند: سحر و جادو باطل می گردد. همچنین از آب این چشمه به مزارع پنبه آب می بردند تا کرم ساقه خوار که محصولات را از بین می برد نابود گردد.

تونو نیز در قرن هفدهم بعد از یاد کردن از شیخ اجل می نویسد: در آن جا یک حوض چهارگوش کم عمق دیده می گردد که آب جاری از آن می گذرد و ماهی های فراوان در آن شناورند. دریافت این ماهی ها ممنوع است.

تاورینه نیز دراین ارتباط می گوید: آنجا حوضی پر از ماهی وجود دارد ولی کسی را یارای آن نیست که به ماهی ها دست بزند زیرا این کار توهین به مقدسات حساب می گردد و می گویند این ماهی ها به شیخ سعدی متعلق است.

اجرای این مراسم به نوعی به گذشته برمی گردد و ریشه آن را در تقدس آب می توان جستجو کرد، چراکه آب بن مایه حیات تمام موجودات زنده است، به همین دلیل مردم ایران زمین برای آب به عنوان یکی از 4 عنصر اصلی ارزش فراوانی قائل بوده اند و آن را پاک نگه داشته و منزه می دانستند. این مایه پاک و آسمانی جاودانگی عجیبی به تمدن و فرهنگ بخشیده است.