پیرشالیار نماد مشارکت اجتماعی و آیینی به قدمت تاریخ - مجله ویراپارس

هر چند نام مراسم عروسی است ولی در اصل پیرشالیار یک مراسم آیینی و سنتی است که در آن قربانی می کنند و به سماع و نجوا با خدا می پردازند.

این مراسم که هر سال در آخرین چهارشنبه و پنجشنبه منتهی به نیمه بهمن ماه برگزار می شود آیینی است که بعضی از مورخان تاریخ برگزاری آن را به یک هزار سال گذشته مربوط می دانند و عده ای دیگر نیز معتقدند که قدمت این مراسم بیش از اینهاست ولی نکته مهم این است که با وجود گذشت این همه سال، پیرشالیار همچنان به عنوان نمادی از مشارکت اجتماعی مردم این منطقه به شمار می رود.

محل برگزاری

پس از پشت سرگذاشتن کوه های سربه فلک کشیده و پوشیده از برف و عبور از جاده های پر پیج و خم و گذر در راستا رودخانه سیروان که با آرامش خاصی همراه است و در دل کوه های پست و بلند زاگرس، به یکی از روستاهای استان کردستان قدم می نهی که معماری آن زبانزد خاص و عام است و بدلیل ویژگی های فراوان این روستا به عنوان یکی از قطب های گردشگری در سطح کشور نیز به ثبت رسیده است.

روستایی که معماری ویژه و خاص آن در کنار طبیعتی بکر و زیبا که به نوعی با آدم سخن می گوید هم اکنون به عنوان یکی از مناطق گردشگری کشور مطرح و حتی در بعضی از روزها علاوه بر گردشگران داخلی افرادی را نیز از دیگر کشورهای خارجی در دامان خود می پذیرد.

روستایی که بام خانه جلوی حیاطی است برای خانه دیگر و این داستان همچنان تا پشت روستا ادامه می یابد و نوع معماری به کار رفته در آن نیز چشم هر بیننده ای را به سوی خود جلب می کند به نحوی که معماری سنتی این روستا مبتنی بر سنگ بوده و در ساخت خانه های مسکونی از ملات به هیچ وجه استفاده نشده است.

روستای اورامان تخت در دهستانی به همین نام و در راستا رودخانه سیروان که از برزگترین رودخانه های کشور است قرار گرفته است که برگزاری آیین های مختلف به ویژه عروسی پیرشالیار در کنار معماری خاص و ویژه که با استفاده از صنایع بومی و محلی ساخته می شود باعث شده که اورامان به شهره ای دنیای و بین المللی دست یابد.

یکی از فرضیات رایج درباره نام اورامان این است که واژه اورامان یا هورامان از دو بخش هورا به معنی اهورا و مان به معنی خانه، جایگاه و سرزمین تشکیل شده است و به همین دلیل اورامان به معنی سرزمین اهورایی و جایگاه اهورامزدا است هور در اوستا به معنی خورشید نیز آمده و هورامان جایگاه خورشید نیز معنی می دهد.

از سوی دیگر فرهنگ و تمدن این کهن دیار به عنوان بخشی از تمدن بزرگ ایران باستان با زیرساخت هایی محکم و پایدار از موسیقی و عرفان گرفته تا ادبیات نوشته و نانوشته اش و آداب و رسوم مبتنی بر خرد جمعی و نبوغی سازگار با طبیت اهورایی اش شایسته است و باعث شده که هر ساله گردشگرانی از سایر نقاط کشور و در مواردی از بعضی از کشورهای دنیا راهی این منطقه شوند.

مردم روستای اورامان به زبان اورامی سخن می گویند و مردان اورامانی چوخه، پانتول، ملکی شال، دستار، فرنجی و کله بال و زنان آن جانی، کلنجه، شال، کلاه و کلله می پوشند که علاوه بر وجود رنگ های متنوع انواع این لباس ها با زیور آلات مختلف تزیین می شود.

پیش از ورود پارچه و کفش های خارجی و سایر منسوجات داخلی به استان کردستان، بیشتر پارچه ها و پای افزار مورد نیاز مردم روستای اورامان به دست بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می شده که هنوز هم تعداد محدود از این نوع البسه وجود دارد.

پیرشالیار

مراسم جشن عروسی پیر شالیار یکی از جشن های رایج است که هر ساله 45 روز بعد از آغاز فصل زمستان به مدت دو هفته برگزار می شد، این مراسم سالگرد ازدواج پیری افسانه ای به نام شالیار است که ریشه در اسطوره ها و اعتقادات و آیین های قدیم مردم این سرزمین دارد.

این مراسم شامگاه سه شنبه با تقسیم گردوهای باغ پیر شالیار بین اهالی روستا آغاز می شود و به ترتیب با مراسم کلاو روچنه، قربانی کردن گاو و گوسفند و بز، پخت غذاهای مخصوص، دف نوازی و پایکوبی عرفانی، سماع، پخش نذورات بین اهالی، نماز و ذکر و دعا، همچنین برپایی مراسم شب نشینی و دست به دست گرداندن کفش چرمی پیر شالیار و تبرک آن و پخت نان مخصوصی به نام کلیره مژگه (که از خمیر آرد، گردو خرد شده و پیاز درست می شود) در طول سه روز متوالی ادامه پیدا می کند.

اما امروزه چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه منتهی به 15 بهمن ماه را در نظر می گیرند و چهارشنبه قبل از آن را روز آغاز مراسم اعلام می کنند. انتخاب روز و اعلام آغاز جشن بر عهده متولی پیر شالیار است که این کار را با تقسیم گردوهای درخت های وقفی پیر شالیار بین خانواده های روستای اورامان و روستاهای اطراف انجام می دهند.

بچه ها وظیفه تقسیم این گردوه در بین اهالی روستا را بر عهده دارند به نحوی که بچه ها روستای اورامان صبح چهارشنبه و قبل از طلوع آفتاب به گروه های سه یا چهار نفری تقسیم شده و با حضور در درب منازل افراد و با درب زدن و گفتن کلمه کلاوروچنه حضور خود در محل را اعلام می کنند و سپس صاحب خانه نیز در قبال برداشت چند عدد گردو از کیسه بچه ها به آنها تنقلات و خوردنی هدیه می دهد.

ذبح

هر ساله تعداد زیادی گوسفند که نذورات مردم برای پیر شالیار است در روز چهارشنبه و حدود ساعات 9 صبح قربانی می شود که این دام ها به وسیله اهالی و یا افرادی از روستاهای دیگر در اواخر فصل پاییز برای متولی فرستاده می شود و او در فصل زمستان از آن دام ها نگهداری کرده در روز جشن همه آنها را قربانی می کنند.

تعداد گوسفندان قربانی شده گاه به 70 تا 80 راس نیز می رسد و بعد از این کار گوشت های قربانی شده را بین اهالی تقسیم کرده و با مقداری از آن نوعی آش به نام ولوشین تهیه می کنند و روز چهارشنبه و بعد از ساعت 16 و اقامه نماز عصر در مسجد، آن آش نیز بین اهالی روستا و مهمان های که از سایر نقاط راهی اورامان شده اند، تقسیم می شود.

مراسم

مراسم جشن در عصر پنجشنبه با شرکت اهالی روستا و افرادی از روستاها و شهرهای اطراف برگزار می شود این مراسم توام با برپایی پایکوبی و سماع عرفانی به شکل دسته جمعی و نواختن دف است و در آن عده ای به عنوان متولی کار هدایت سماع کنندگان را بر عهده می گیرند.

کارگزاران این مناسک مذهبی را افرادی از طوایف مختلف روستای اورامان تخت و روستاهای اطراف تشکیل می دهند و در میان این طوایف بر اساس یک قرارداد نامکتوب و شفاف اجتماعی نوعی تقسیم کار بر اساس طایفه ای وجود دارد که هر کس در آن سه روز و در طول ایام برگزاری مراسم پیرشالیار کار خود را انجام می دهد.

پایکوبی و سماع عرفانی دراویش که در بیشتر روزهای این جشن همراه با نواختن دف برپا می شود، نوعی رفتار جمعی است که آنان را به احساس مشترک می رساند.

آش تهیه شده از مواد مشارکتی و گوشت های قربانی (که به آن ولوشین می گویند) به عنوان خوراکی سمبولیک و نمادین غذایی است که در روز مراسم همه اهالی روستا با دارا بودن نقش ها و پایگاه های اجتماعی مختلف از آن می خورند و به نوعی خوردن این غذا در روزهای جشن را متبرک می دانند.

حضور دسته جمعی افراد شرکت کننده در مراسم، دعا و ذکر همگانی در محوطه مزار، خوردن نان کولیره مژگه و ماست به صورت دسته جمعی و تثبیت باورهای ذهنی خود به وسیله بستن پارچه ای بر در و دیوار و درخت مزار آخرین مرحله از این حرکت جمعی است.

مراسم پیرشالیار تا روز جمعه و قبل از برگزاری نماز جمعه ادامه پیدا می کند و مردم صبح روز جمعه در محل زیارتگاه پیرشالیار حاضر شده و بعد از راز و نیاز دسته جمعی راهی مسجد می شوند تا نماز جمعه را اقامه کنند.

باور ذهنی زنان روستا نیز نسبت به پیرشالیار در رفتار جمعی و نقش مسلط آنان در پخت نان محلی متجلی می شود و مشارکت آنها همراه با دعاها، اعتقاد قبلی به پیرشالیار، جدیت در انجام کار و صحبت کردن با یکدیگر فضایی صمیمی در هنگام پخت نان و انجام کارهای این مراسم ایجاد می کند.

کرونا

مراسم عروسی پیرشالیار امسال با توجه به تصمیم جمعی مردم شهر هورامان مبنی بر اهمیت سلامت عمومی جامعه، گردشگران و تورهای هورامان گردی و همچنین به منظور جلوگیری از شیوع و گسترش ویروس کرونا، برگزار نخواهد شد و مردم شهر هورامان، علیرغم میل باطنی، در ایام اخیر از پذیرش مسافر معذور هستند.